Wizyty i badania lekarskie są sytuacjami stresującymi zarówno dla dzieci jak i ich rodziców. Kąciki dziecięce są koniecznym elementem placówek medycznych oraz szpitali. Dzięki nim dziecko może skierować swoją uwagę na nowej zabawce lub zaangażować się w znaną mu aktywność np. rysowanie, czytanie książek, układanie klocków. Mimo że samo miejsce może być nieznane, kącik przez to, że jest miejscem zabawy, daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i bycia w „znanym środowisku”, gdyż dziecko naturalnie spędza czas na zabawie.
Ponadto badania wskazują, że długie oczekiwanie na coś, co odbieramy za stresujące, dodatkowo wzmaga nasz stres. W związku z czym, kąciki dziecięce, gdzie rodzic może razem z dzieckiem spędzać czas, skupiają uwagę na przyjemnych aktywnościach, pomagając obniżyć poczucie niepokoju czy lęku.
Zachęcam rodziców, aby korzystali wraz z dzieckiem z kącików zabaw zarówno przed jak i chwilę po wizycie lekarskiej, tak aby cały proces zakończyć pozytywnymi dla dziecka emocjami. Takie doświadczenie będzie budować w dziecku dobre skojarzenia z sytuacją badania, co może zaowocować w przyszłości.
Jestem psychologiem, psychoterapeutką. Od prawie 10 lat intensywnie pracuję z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi doświadczającymi problemów rozwojowych, emocjonalnych, wychowawczych. Mam doświadczenie m.in. w diagnozie i terapii dzieci, na co dzień wspierając ich rodziców w obszarze więzi rodzinnych. W swojej pracy kieruje się założeniem, że dobrych relacji można się nauczyć, wprowadzając krok po kroku niewielkie zmiany. Pracując z dorosłymi skupiam się zarówno na rozumieniu przyczyn ich trudności jak i budowaniu ich osobistych kompetencji emocjonalnych i wychowawczych.
Uczmy dzieci, że wszystkie emocje są ważne i że pozwalają orientować się wśród
naszych różnorodnych pragnień, potrzeb i frustracji. Każda emocja ma swoje ewolucyjne
uzasadnienie i jest potrzebna, np. złość często informuje nas, że nasze granice są
przekraczane, smutek pojawia się w obliczu ważnej dla nas straty.
Zazwyczaj w konkretnej, obciążającej dla dziecka sytuacji jakaś jego potrzeba jest
niezaspokojona i pojawiają się trudne emocje. Uczmy dzieci identyfikowania swoich emocji i
potrzeb w konkretnej sytuacji. Na przykład – przyczyną niepokoju dziecka przed chodzeniem
do szkoły, może być zarówno poczucie bycia „głupszym”, gorszym uczniem jak i poczucie bycia
nieważnym, niezauważonym wśród rówieśników. W spokojnej rozmowie z dzieckiem oraz po
rozmowie z wychowawcą należy przyjrzeć się wszelkim potencjalnym przyczynom i po kolei
się nimi zająć. W pierwszym przypadku byłoby to zdiagnozowanie przyczyn trudności z nauką
w poradni psychologiczno-pedagogicznej, w drugim – współpraca rodziców z wychowawcą i
szkolnym psychologiem w celu określenia potencjalnych problemów w relacjach u dziecka.
Zgodnie z zasadą, że „przykład idzie z góry”, zastanówmy się jakie sposoby
pokazujemy i przekazujemy naszym dzieciom na co dzień. Jeśli sami mamy niekonstruktywne
sposoby radzenia sobie z napięciem, trudno oczekiwać że dziecko będzie bardziej dojrzale
radziło sobie ze swoimi emocjami i efektywnie poszukiwało rozwiązań trudnych sytuacji.
Trudne zachowania dziecka to wierzchołek góry, pod którą kryją się, często niejasne
dla samego dziecka, sprzeczne emocje, myśli i niezidentyfikowane potrzeby. Starajmy się
poznać je razem z dzieckiem w atmosferze wsparcia, ciekawości i motywacji do rozwiązania
problemu. Uczmy rozpoznawania i nazywania emocji i potrzeb np. wspólnie z dzieckiem
korzystając z dostępnej literatury o tej tematyce. Traktujmy te umiejętności jako tak samo
ważne w świecie dziecka jak umiejętności czytania i pisania.
Sygnały których nie należy bagatelizować to nagłe zmiany w funkcjonowaniu. Są to najczęściej problemy ze snem, zmiany w apetycie, nagłe zmiany w wadze ciała, utrata zainteresowań, utrata relacji w szkole, apatia, wysoka nieśmiałość, trudności z uczeniem się, ograniczenie relacji i „życia” dziecka do korzystania z internetu. Jeśli objawy te trwają dłużej niż 2-3 tygodnie należy reagować. Bardziej oczywiste – rany na ciele, nadużywanie substancji psychoaktywnych wymagają zdecydowanej interwencji. Pomocy należy szukać w gabinecie psychoterapeuty dzieci i młodzieży. Można ją znaleźć prywatnie oraz bezpłatnie w Centrach Zdrowia Psychicznego, Poradniach Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży, specjalistycznych poradniach psychologicznych i psychiatrycznych. Po wstępnej konsultacji należy opracować plan działania, który zazwyczaj obejmuje regularną psychoterapię, często potrzebne jest także wsparcie farmakologiczne.
Niekiedy sytuacja dziecka jest na tyle złożona, że potrzebne są dodatkowe diagnozy np. pod kątem zaburzeń neurozwojowych w gabinecie psychiatrycznym (np. ADHD, spektrum autyzmu) lub specyficznych trudności w uczeniu się (dysleksja, dysortografia) w poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Zachęcam do tego, żeby oprócz wiedzy na temat rozpoznawania niepokojących sygnałów zwrócić uwagę na codzienną profilaktykę zdrowia psychicznego wszystkich domowników. Jakość relacji, spędzanie wspólnie czasu, sposób rozwiązywania sporów, zwykłe codzienne rozmowy na temat przeżywanych dobrych i trudnych chwil, wspólne poszukiwanie rozwiązań, atmosfera szacunku, tolerancji, wzajemnego wsparcia. Są to bardzo silne czynniki chroniące zdrowie psychiczne nasze i naszych dzieci. Zaowocują w przypadku trudnych życiowych sytuacji dziecka poza domem, aby miało dostateczny poziom odporności psychicznej, który zapobiegnie rozwinięciu się u niego zaburzeń emocjonalnych.
Każdy incydent, w którym dziecko dokonuje samookaleczenia świadczy o już istniejącym problemie i należy niezwłocznie udać się na konsultację z psychoterapeutą i psychiatrą. Nie wolno bagatelizować słów np. „chce umrzeć”, „nie mam po co żyć”. Niezbędna jest także uważność rodzica na kontekst tej wypowiedzi. Innej interwencji będzie wymagać taka wypowiedź usłyszana od 10-latka, któremu ewidentnie nauka sprawia problem i codziennie siedzi on po kilka godzin przy lekcjach, inna od 14-latki, która czuje, że nie ma w klasie żadnej koleżanki. W sytuacji, kiedy dziecko samo stwarza zagrożenie dla swojego zdrowia, niezbędna jest pilna wizyta u psychiatry, który zdecyduje, jaka forma leczenia jest dla dziecka aktualnie potrzebna.
Samookaleczenia są sygnałem, że dziecko jest w kryzysie lub od dłuższego czasu doświadcza czegoś, z czym emocjonalnie sobie nie radzi i jedynie w ten sposób potrafi regulować napięcie. Zazwyczaj świadczy to o niezaspokojonych potrzebach emocjonalnych dziecka – np. potrzebie czucia się bezpiecznie w swoim środowisku, potrzebie bycia akceptowanym lub dostrzeżonym przez bliskich lub grupę rówieśniczą. Pamiętajmy, że ważna jest pierwsza reakcja rodzica. Z perspektywy młodego człowieka najważniejsza jest uważność rodzica na sygnały, odwaga do niewątpliwie trudnej rozmowy o samookaleczaniu i zaplanowanie konkretnych działań w celu poprawy zdrowia psychicznego dziecka.
Media społecznościowe nie są miejscem bezpiecznym dla dzieci. Algorytmy nimi rządzące mają za zadanie cały czas pobudzać i kierować uwagę użytkownika, na co raz to nowe treści. Doświadczenie nowości powoduje wyrzut dopaminy – neuroprzekaźnika, odpowiadającego m.in. za poczucie przyjemności. Korzystając z mediów społecznościowych dziecko uzależnia się od częstych, niewielkich „dawek” przyjemności – komentarza, lajka, nowego filmiku. Jednocześnie narasta w nim lęk podczas braku tych „pozytywnych” bodźców. Powoduje to mechanizm uzależnienia często wzmacniany przez FOMO ( z ang. fear of missing out – lęk przez tym, że coś ważnego nas omija). Młodzi ludzie mają niewykształconą korę przedczołową, odpowiedzialną m.in. za krytyczne myślenie, racjonalne decyzje, planowanie i ocenianie konsekwencji swoich działań, pamięć krótkotrwałą. W związku z czym sami nie potrafią ocenić szkodliwości działania mediów na ich zdrowie psychiczne.
Ostatnie badania i raporty, m.in. badanie Amnesty International z 2023 roku jasno pokazuje, jak skutecznie algorytm TikToka profiluje nastoletnich użytkowników, wychwytując ich depresyjny nastrój i poczucie niepokoju. Powoduje to efekt „króliczej nory”, swoistej pułapki algorytmu w której dziecko po niedługim czasie znajduje się wśród nawarstwiających się treści o podobnej, często szkodliwej tematyce. W badaniu Amnesty International, badacze ustalili, że po 20 minutach od założenia konta dla 13-latka, ponad 50% postów dotyczyło problemów zdrowia psychicznego, a po godzinie znajdowały się wśród nich treści sugerujące, normalizujące lub idealizujące samobójstwo.
Jeśli martwisz się i podejrzewasz, że Twoje dziecko jest uzależnione od Internetu skorzystaj z konsultacji u psychoterapeuty, który po wnikliwym wywiadzie i rozmowie z dzieckiem oceni ryzyko uzależnienia i zaplanuje ewentualne, potrzebne działania.
Jakość zdrowia psychicznego jest bezpośrednio związana z jakością zdrowia fizycznego. Te dwa obszary są ze sobą połączone oraz wzajemnie na siebie wpływają. Badania dotyczące wpływu żywienia na zdrowie psychiczne dostarczają jednoznacznych wniosków. Spożywanie wysokoprzetworzonej żywności bogatej w cukry i tłuszcze trans wpływa na metabolizm oraz funkcjonowanie układu nerwowego, powodując nasilone objawy depresyjne i lękowe, a także problemy z uczeniem się.
Brak aktywności fizycznej i niedostateczna ilość snu także negatywnie wpływają na samopoczucie, poziom motywacji i zdolności intelektualne dzieci i młodzieży. Ponadto przyczyniają się do negatywnego obrazu swojego ciała, poczucia bycia „gorszym i słabym”. Zdrowe i silne ciało dostarcza młodemu człowiekowi poczucia kompetencji, siły (także mentalnej) i pozytywnie wpływa na postrzeganie siebie.
Aktywność fizyczna dotlenia mózg, wspomaga koncentrację, kreatywność, powoduje regulację neuroprzekaźników. Dodatkowo, uprawianie sportu wspiera rozwijanie ważnych cech charakteru jak wytrwałość, obowiązkowość, zdolność współpracy, a to przyczynia się do lepszej samooceny. Uprawiając sport, młoda osoba ma szansę nie tylko dbać o zdrowie, ale także zaspokajać ważne potrzeby psychologiczne, m.in. potrzebę przynależności do grupy, posiadania dobrych relacji z innymi. Buduje to także poczucie sprawczości i kompetencji dziecka tj. przeświadczenia, że jest w czymś dobre i że poprzez swoje wysiłki ma wpływ na efekty swojej pracy i zadowolenie z siebie. Pamiętajmy, że tak jak ze wszystkimi dobrymi nawykami młody człowiek potrzebuje odpowiednich modelów, od których może się uczyć. Warto samemu stać się takim modelem oraz razem z dzieckiem szukać np. trenerów wspierających rozwój fizyczny oraz pozytywne wartości towarzyszące uprawianiu aktywności fizycznej.
Gdy dziecko przestaje z nami rozmawiać zazwyczaj świadczy to o problemach w sferze relacji. Oczywiście ważny jest tutaj kontekst rozwojowy dziecka. O ile 9-latki są jeszcze mocno związane z rodzicami to już 13-latki powoli się od nich emocjonalnie separują. Niezgoda, opór ze strony młodego człowieka czy konflikty na tle światopoglądowym są naturalne i potrzebne na jego drodze do dojrzałości. Aby prawidłowo odpowiadać na potrzeby rozwojowe dziecka potrzebna jest uważność i elastyczność rodziców aby dostosowywać swoją komunikację i stawianie granic w zależności od potrzeb i gotowości ich dziecka. Złotą zasadą jednak, która wspiera relację z dzieckiem na każdym jego etapie rozwoju jest zasada bezpiecznej relacji. Rodzic w bezpiecznej relacji jest stabilny, przewidywalny i dostępny emocjonalnie, wrażliwy na sygnały wysyłane przez dziecko. Do trudności dziecka podchodzi z troską i ciekawością. Przedkłada współpracę z dzieckiem ponad kontrolę, stąd stara się szukać pola porozumienia tam gdzie jest to możliwe. Nie wyręcza dziecka, a raczej wierzy i inwestuje swoje zaangażowanie w nabywanie przez dziecko co raz większej samodzielności. Z akceptacją podchodzi do błędów i porażek dziecka, które są nieodłączne w nauce samodzielnego radzenia sobie w życiu.
W praktyce często oznacza to rodzica, który:
• w komunikacji z dzieckiem dwa razy więcej słucha niż mówi
• docenia wysiłek i postępy dziecka, do porażek podchodząc jako do części procesu nauki • nie wyręcza dziecka a zamiast „ryby daje wędkę” – uczy modelując oraz dając jasne wskazówki
• rezygnuje z krytyki, ocen czy natychmiastowego udzielania porad na rzecz postawy ciekawości i troski • wyznacza granice i zasady w domu w sposób konkretny, jasny i czytelny, starając się dbać zarówno o potrzeby i granice swoje i dziecka
• dba o swoje zdrowie psychiczne i fizyczne, mając świadomość, że od niego zależą relacje z dziećmi.
Zachęcam rodziców, aby co jakiś czas przypominali dziecku, że w przypadku jakichkolwiek trudności może z nimi porozmawiać. Opiekunom wydaje się to oczywiste, jednak dorastające osoby mają często założenia, które hamują je przed szukaniem pomocy np. „rodzice i tak mają swoje sprawy”, „…nie mają pieniędzy”, „moje problemy i tak nie są takie poważne żeby iść do psychologa”. Rodzice mają co raz większe możliwości bezpłatnej pomocy dziecku w Poradniach Zdrowia Psychicznego, Centrach Zdrowia Psychicznego, wielu prywatnych placówkach posiadających kontrakt na NFZ. Warto skorzystać w pierwszej kolejności z konsultacji z psychoterapeutą dzieci i młodzieży. Po wnikliwym wywiadzie i rozmowie z dzieckiem terapeuta powinien określić plan działań w celu pomocy dziecku. Należy pamiętać jednak, że przy okazji złożonych trudności, niezbędna jest farmakoterapia, a psychoterapia może trwać wiele miesięcy. Gdy rodzic czuje, że od dłuższego czasu relacje w rodzinie są trudne, może się udać na terapię rodzinną do wyznaczonych do tego miejsc. W przypadku trudności z koncentracją, zapamiętywaniem i nauką warto udać się do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Młode osoby, które doświadczają trudności w szkole mogą w pierwszej kolejności poszukać wsparcia u swojego wychowawczy lub psychologa szkolnego. Standardy Ochrony Małoletnich działają aktualnie w każdej szkole i wyznaczają jasne procedury przy okazji zgłaszanych przez uczniów trudności emocjonalnych lub sytuacji przemocy. Dostępny jest też numer 116 111 – telefon zaufania, gdzie młoda osoba może także anonimowo skorzystać z bezpłatnej konsultacji specjalistycznej z seksuologiem, dietetykiem, prawnikiem, psychiatrą.
